مدیریت هیجان در سالمندی
مدیریت هیجان در سالمندی
مقدمه : عواطف یا هیجانات در روان‌شناسی معمولاً به احساس‌ها و واکنش‌های عاطفی اشاره دارند. بخش آمیگدال در مغز، ورودی‌های احساسی را پردازش میکند و پاسخ مناسب با آن ورودی را شکل می‌دهد. سالمند در ارتباط متقابل با پدیده ها و بر اثر فرایند هایی مانند ادراک، حافظه، تفکر و استدلال، شناخت پیدا می کند و از این طریق قادر می شود درباره جهان خارج و خویشتن بیاندیشد، تصمیم بگیرد، حل مسئله انجام دهد، و یا خاطره ای را یادآوری کند. در عین حال همراه با چنین فرایندهایی، احساس درونی نیز پیدا کند تا موضوعات خوشایند و ناخوشایند درک شوند. وقتی سالمند تحسین می شود خوشحال است.
گاهی احساس دلتنگی و گاه احساس شور و شادی میکند. اینگونه احساس های قابل تجربه را می توان هیجان نامید. اهمیت سلامت روان سالمندان جامعه ایجاب می کند که مطالعات گسترده تری در این حوزه داشته باشیم. تنظیم هیجان در سالمندان می تواند آنها را توانمند ساخته و از آسیب های روانی و اجتماعی آنان پیشگیری کند.
بحث
اختلالاتی مانند اضطراب و افسردگی غالبا بصورت همراه هم در سالمندان خود را نشان می‌دهند و با پیامدهای منفی در سلامت جسمی و روانی سالمندان و همچنین پاسخ ضعیف‌تر به درمان‌های دارویی و روانشناختی مرتبط هستند. تاثیر غیرمستقیم عاطفه مثبت بر اضطراب و افسردگی از طریق دشواری در نظمجویی هیجان به شکل خاصی وجود دارد. عاطفه مثبت، عاطفه منفی و دشواری در نظم جویی هیجان بطور معناداری می‌توانند اضطراب و افسردگی در سالمندان را پیش‌بینی نمایند. در مداخلات درمانی یا پیشگیری از اضطراب و افسردگی در سالمندان سبک عاطفی و همچنین دشواری در نظم جویی هیجان باید مورد توجه قرار گیرد. تلویحات نظری یافته ها مورد بحث قرار گرفته است.
هر عاطفه از سه مؤلفه اساسی برخورد است:
- مؤلفه شناختی: افکار، باورها و انتظار هایی که نوع و شدت پاسخ هیجانی را تعیین می‌کنند. آنچه برای یک فرد فوق‌العاده لذت بخش است، ممکن است برای دیگری کسل‌کننده یا آزاردهنده باشد.
- مؤلفه فیزیولوژیکی: شامل تغییرات جسمی در بدن است. برای مثال، هنگامی که بدن از نظر هیجانی به واسطه ترس یا خشم برانگیخته میشود، ضربان قلب زیاد میشود، مردمک ها گشاد می‌شوند و میزان تنفس افزایش می‌یابد. اکثر هیجانها شامل یک انگیختگی کلی و غیر اختصاصی دستگاه عصب هستند. با این حال در سال ۲۰۰۷ پس از انجام آزمایش‌های گوناگون روی میمونها محققان به این نتیجه رسیدند که مدارهای عصبی متفاوتی در آمیگدال برای پردازش دو هیجان ترس و غافلگیری فعال می‌شوند.
- مؤلفه رفتاری: به حالت‌های مختلف ابراز هیجان ها اشاره میکند. جلوه‌های چهره‌ای، حالت‌های اندام و حرکت‌های بیانگر، و آهنگ صدا همراه با خشم، لذت، شادی، غم، ترس و هیجانهای دیگر تغییر می‌کنند.
هیجان در انسان
تجربه هیجان تا حد زیادی منشا فیزیولوژیک دارد. نوعی از تقسیم بندی دستگاه عصبی مرکزی وجود دارد که مغز را به سه قسمت تقسیم می کند. قسمت اول ساقه مغز و سایر دستگاه های مرتبط هستند که اعمال حیاتی و تنفس را بر عهده دارد. قست دوم ساختار لیمبیک است که تجربه هیجان در این قسمت اتفاق می افتد. و قسمت سوم قشر عالی مغز است که مسئول تفکر و فرآیندهای عالی مثل حل مساله است.
رابطه بین ساختار لیمبیک و قشر مغز تا حدودی رابطه صفر و یک است. یعنی هنگامی که انسان در حال تجربه یک هیجان است و این قسمت از مغز فعالیت میکند، قشر مغز نافعال می شود. ولی این بدان معنا نیست که سالمند نمی تواند هیجان خود را کنترل کند . خوشبختانه تکنیک های رفتاری خوبی وجود دارند که به سالمند کمک می کنند تا بتواند رابطه بین این دو ساختار را متعادل کند.
مدیریت هیجان در سالمندی
هیجانها متشکل از الگوهای پاسخهای فیزیولوژیکی و رفتارهای بخصوصی هستند؛ و در واقع غالباً از نظر مردم هیجان همان احساسی است که به فرد دست می‌دهد؛ ولی هیجان یک رفتار است نه یک تجربه خصوصی و پدیده‌ای است که در بقای نوع و تولید مثل نقش دارد.از علایم هیجان می‌توان به تپش قلب و بالا رفتن فشار خون اشاره کرد.
بهتر است که از کلمه احساس برای «تجربه ذهنی و خصوصی یک عاطفه» استفاده شود و عاطفه را برای «مجموعه‌ای از واکنش‌ها که بسیاری بصورت عمومی قابل مشاهده است» بکار گرفته شود. یعنی نمی‌توان احساسات فرد دیگری را مشاهده کرد. بلکه فقط بخشی از عواطفی که به چنین احساساتی دامن زده برایشان قابل رویت است.
در این میان سالمندی که نقص حافظه جدی دارد و بنابر این نمی‌تواند با آگاهی از گذشته کاری را انجام دهد و چیزی یاد بگیرد ، او در مواجهه با افراد عواطف خوب یا بدی را تجربه میکند چراکه باعث میشود بدون اطلاع از نام یا توانایی تشخیص چهره این افراد برخی را به برخی دیگر ترجیح دهد. بنابراین سالمند نمی‌تواند عواطف را به اختیار خود مهار کند.
عواطف به شکلی ناخودآگاه در سالمند القا می‌شوند و سالمند تاحدودی می‌تواند بیان برخی عواطف را مهار کند اما غالباً در چنین کاری مهارت ندارد . متوقف کردن عاطفه هم مثل گرفتن جلوی عطسه است. بسته به اینکه سالمند درچه فرهنگی بزرگ شده باشد، ممکن است بیان عواطفش متفاوت باشد. شاید سالمند بتواند عواطف را تربیت کند و تظاهرات عاطفی را در چهره خود تا حدودی سرکوب کند، اما نمی‌تواند آنها را کاملاً سرکوب کند .
ابعاد هیجان
در توضیح هیجان نظریات متعددی مطرح شده است اما بیشتر نظریات جدید معتقدند؛ هیجانها از تعامل سه‌گانه تغییرات فیزیولوژیک، احساس و رفتار به وجود می‌آیند و پدیده‌هایی زیستی، روانی و رفتاری هستند. هنگام دیدن حیوانی احساس ترس تجربه میشود و بخش روانی هیجان را تجربه میکند. هیجانی که در حال تجربه میشود با تغییرات فیزیولوژیک و پاسخ‌هایی که بدن می‌دهد مثل بالا رفتن ضربان قلب، خشک شدن دهان، تغییر رنگ پوست و حالت چهره تکمیل‌تر میشود و این بعد زیستی هیجان است. در ادامه تجربه هیجان ترس برای نجات از حالت عاطفی ناخوشایندی که تجربه میکند رفتاری را بروز می‌دهد مثل فرار کردن، دفع کردن حیوان، فریاد کشیدن و درخواست کمک کردن که این بعد هم بعد رفتاری هیجان است.
هیجانهای اصلی کدامند؟
هشت هیجان اصلی وجود دارد که در بقای انسان نقشی حیاتی دارند. این هیجانها عبارتند از :
- اعتماد
- شادی و سرخوشی
- پیش بینی
- خشم و غضب
- بیزاری
- غم و اندوه
- شگفتی و تعجب
- ترس و وحشت
دیگر حالت‌های هیجانی
از ترکیب هیجانهای اصلی دیگر حالت‌های هیجانی به وجود می‌آیند. این حالت‌های هیجانی عبارتند از خوش‌بینی، پرخاشگری، تحقیر و توهین، پشیمانی و احساس گناه، بی‌میلی و ناامیدی، بیم و دلهره، تسلیم و سرافکندگی و همچنین عشق. برای مثال عشق ترکیبی را ترکیبی از لذت و پذیرش و پرخاشگری را ترکیبی از پیش‌بینی و خشم هستند.
مدیریت هیجان در سالمندی
آشنایی با خلق و خو و آرزوهای سالمندان
امکان دارد افراد سالمند به مرور زمان و با افزایش سن و سال، در صورتی که از پس نیازهای رفاهی و معیشتی خود برنیایند، به زودی نا امید شده و زندگی خود را پوچ و بیهوده می دانند. البته، این موضوع وابسته به اعتقادات و ایمان افراد سالمند، می تواند متفاوت باشد. در کل، اگر به نیازهای رفاهی، عاطفی و اقتصادی سالمندان توجه نشود و جامعه با آن ها به عنوان افراد پیر و بیمار رفتار کند، آن ها خود را اضافی و سربار خانواده و جامعه می دانند و در نتیجه آرزوهای سالمندان این جامعه، چیزی جز مرگ نخواهد بود.
در سمت دیگر، جامعه ای که در آن نیازها و احتیاجات سالمندان، پر اهمیت تلقی شده و امکانات و بودجه های لازم برای رفع نیازهای اساسی آن ها فراهم شود، افراد سالمند به جای افسردگی و گوشه گیری، با روحیه و انرژی بالا و به عنوان عضوی سودمند در امور مختلف اجتماعی حضوری فعال خواهند داشت و با همکاری و سعی و تلاش، همیشه روحیه خودباوری را در خود حفظ می کنند. یکی از نیازهای مهم و اساسی و آرزوهای سالمندان، شرکت در تورهای گردشگری، کوهنوردی و طبیعت گردی است که باعث انس گیری سالمندان با طبیعت و همچنین، ارتباط صمیمی میان یکدیگر شده و با افزایش روحیه، تشویق به انجام کارهای گروهی می شوند.
مدیریت هیجان در سالمندی
احساس مفید بودن و توجه دائمی به درد و دل های سالمندان جامعه، مهم ترین و حیاتی ترین مسئله برای تقویت اعتماد به نفس و خودباوری در آن ها می شود، بنابراین، فرد سالمند احساس پوچی و بیهودگی نکرده، خود را به عنوان عضوی سودمند و تأثیرگذار دانسته و هیچ موقع، احساس سربار یا اضافی بودن به او دست نمی دهد.
نکته ای که باید توجه کرد این است که، واژه سالمندی به معنی بیماری و ناتوانی نبوده، بلکه فقط افزایش سن و سال است. اگر با دید بهتری به سالمندان بنگریم، پی می بریم که آن ها مهره های مجرب و کارکشته ی یک جامعه بوده و می توان با آن ها درباره امور مختلف جامعه مشاوره و از تجربیات آن ها استفاده نمود. احترام به سالمندان در حالت ها و موقعیت های مختلف، یکی دیگر از نیازهای عاطفی آن ها بوده و با مشاهده این رفتار، احساس مفید بودن به آن ها دست می دهد. بنابراین، کل جامعه بایستی از همه لحاظ از آرزوهای سالمندان و خواسته های آن ها حمایت کرده و با ایجاد مؤسسه هایی متنوع در صدد رفع نیازهای مهم و ضروری آن ها برآید تا با رضایتمندی و انرژی بالا به زندگی ادامه داده و به صورت مرده متحرک در نیایند.
مهارت مدیریت هیجان
مهارت مدیریت هیجان که یکی از مهارت های زندگی است یعنی مدیریت آگاهانه، هوشیارانه و خلاقانه هیجانها. برای اینکه سالمند بتواند هیجانها را آگاهانه و خلاقانه مدیریت کند، باید هیجانها را به خوبی بشناسد و از وجود و نقش و میزان تأثیر آنها هم آگاه باشد.
مدیریت هیجان در سالمندی
مهارت مدیریت هیجانها در موارد ذیل به سالمند کمک میکند:
- احساسات و هیجاناتش را بشناسد. مدیریت هیجان در سالمندی
- پیش‌بینی کند که در هر موقعیتی چه هیجانی در او ایجاد میشود.
- پیش‌بینی کند که شدت آن هیجان چقدر خواهد بود. مدیریت هیجان در سالمندی
- سالمند بداند هنگام تجربه هر هیجان چه واکنشی از خود نشان خواهد داد. مدیریت هیجان در سالمندی
- بداند این رفتارها و واکنش‌ها چه تأثیری روی دیگران، هیجانها و رفتارهایشان خواهد گذاشت.
- به سالمند می‌آموزد تا هیجان‌هایش را بپذیرد ؛ و آنها را مدیریت کند. درواقع سالمند در مهارت مدیریت هیجان می‌آموزد که میزبان هیجان هست
- احساسات و هیجانات سالمندان شناسایی شود.
- جامعه برای احساسات سالمند ارزش قائل شود. مدیریت هیجان در سالمندی
- اطرافیان واکنش‌ها و رفتارهای احتمالی آنها را پیش‌بینی کنند و بهترین و مناسب‌ترین واکنش را در برابر آنها نشان دهند. مدیریت هیجان در سالمندی
- فضایی سرشار از حمایت و امنیت خاطر برای سالمند و اطرافیانش فراهم کرد. مدیریت هیجان در سالمندی
باید مهارت مدیریت هیجان سالمندان را تقویت کرد
بعضی از هیجانهای سالمندان به مدیریت و تنظیم خاصی نیاز ندارند. مثلا زمانی که با یک سوژه خنده‌دار مواجه می‌شوند، می‌توانند متناسب با شرایط هیجان را ابراز کنند و بخندند. اما بعضی هیجانها مثل ترس، غم و اندوه و خشم اگر به‌درستی مدیریت نشوند تبعات زیادی را برای سالمند به جا می‌گذارند. مانند :
- ارتباطات با اطرافیانش دچار مشکل میشود.
- ممکن است به خود و دیگران آسیب برسانند.
- نزدیک‌ترین افراد زندگی به دفعات زیاد و شدیدا از سالمند بر‌نجند.
- اعتبار و وجهه اجتماعی‌‌سالمند خدشه‌دار میشود.
- لحظات شیرین و خوشایند زیادی با عصبانیت‌های مکرر و بیش‌ازاندازه به کامشان تلخ خواهد شد.
- بعد از تجربه تبعات منفی کنترل نکردن خشم دچار احساس گناه و پشیمانی بشوند.
- در موارد زیادی حق‌شان ضایع میشود.
تبعات مدیریت نکردن غم و اندوه توسط سالمند
غم و اندوه هم از آن هیجان‌هایی است که زیاد آن را تجربه میشود. ناراحت شدن و غمگین شدن در ناگواری‌ها و لحظات حزن‌انگیز امری عادی و طبیعی است اما اگر سالمند نتواند به درستی آن را مدیریت کند ممکن است مشکلاتی برایش پیش بیاید. سالمندانی که زودرنج و حساس هستند و زیاد غصه می‌خورند و غمگین می‌شوند به مرور زمان دچار بی‌انگیزگی می‌شوند و شور و اشتیاق در زندگی‌شان کمرنگ میشود. مبارزه نکردن با خلق منفی در طولانی‌مدت احتمال ابتلا به افسردگی را افزایش می‌دهد.
مدیریت هیجان در سالمندی
پیامدهای اجتناب هیجانی
حداقل ۵ مشکل اجتناب هیجانی وجود دارد که به عقیده پژوهشگران ریشه بسیاری از مشکلات هیجانی است.
- موقعیتی:افراد، مکانها، چیزها و فعالیتها
- شناختی: افکار، تصاویر و خاطره ها
- بدنی: حسهای بدنی درونی مثل تپش قلب، عرق کردن، خستگی، تنگی نفس و برانگیختگی جنسی ناخواسته
- محافظتی: اجتناب از تردید از طریق چک کردن های مکرر، کمال گرایی، به تعویق انداختن و اطمینان گیری مجدد
- جایگزینی: اجتناب از تجربه هیجانی با جابه جایی هیجانات با مصرف مواد مخدر، الکل، قمار و یا پرخوری مدیریت هیجان در سالمندی
مراحل مقابله سالمند با هیجان های ناخوشایند:
- اول : برای برخورد موثر با یک هیجان منفی مثل خشم یا غم ابتدا باید بتوان آن را تشخیص دهد. تغییرات جسمی که هنگام هیجان تجربه می شود، همانند زنگ خطری هستند که حضور یک هیجان را هشدار می دهد.
- دوم: در مرحله بعد افکاری که این هیجان را ایجاد کرده است شناسایی شود. مدیریت هیجان در سالمندی
- گام سوم : در گام سوم ارزیابی رفتاری که به دنبال هیجان انجام میشود. گاهی لازم است تا رفتار تغییر کند. مدیریت هیجان در سالمندی
باید به خاطر داشت که نیاز به تجربه هیجان های مختلف در سالمندان وجود دارد و هیچ هیجانی نباید سرکوب شود بلکه باید به درستی ابراز شود. مدیریت هیجان در سالمندی
مدیریت هیجان در سالمندی
چند مهارت مدیریت هیجانات توسط سالمند
۱- سالمند سعی کند هیجاناتش را بشناسد
شناخت هیجانات بخش مهمی از کنترل آن را شامل می شود.در نظر گرفته شود، وقتی در یک موقعیت کسی می گوید: «تو الان عصبانی هستی» وفرد پاسخ دهد: «نه به هیچ وجه» در حالی که رگ گردنش بالا زده و صورتش از شدت خشم سرخ شده است، گویا نسبت به هیجان منفی خودش آگاه نیست یا اگر آگاه هست دیگر قادر به کنتر ل آن نیست. مدیریت هیجان در سالمندی
۲- سالمند به هیجانات خود اجازه ابراز بدهد
ساده ترین راه برای بروز هیجانی مانند خوشحالی، خندیدن است. سالمند حتی اگر تنها هست ، می توانید مطلب خنده داری بخواند و بلند بخندد. اگر غمگین است سعی کند درباره موضوعی که باعث ناراحتیش شده است با کسی صحبت کند و حتی در حضورش گریه کنید. گاهی می توان احساساتی مانند خشم را در یک فعالیت مانند کار یا ورزش تخلیه کرد. مدیریت هیجان در سالمندی
۳- سالمند گاهی احساسات خود را یادداشت کند
این خود نوعی ابراز وجود برای بیان احساس است. نوشتن احساسات نه تنها راهی برای تخلیه آن است؛ بلکه فرصتی برای یافتن راه حل درباره احساسات منفی نیز ایجاد می کند. مدیریت هیجان در سالمندی
۴- سالمند فنون کنترل هیجانات منفی را بیاموزید
هیچ فردی نمی تواند بگوید که هیجانات منفی را تجربه نمی کند.طبیعی است که افراد به خاطر اتفاقاتی که پیرامونش می افتد ممکن است هیجانات مختلفی را تجربه کنند اما این که چطور با آن مواجه می شوند به آموختن نیاز دارد. مدیریت هیجان در سالمندی
خاتمه
هیجانها چند بعدی هستند. هیجانها به صورت پدیده‌های ذهنی ، زیستی ، هدفمند و اجتماعی وجود دارند. هیجانها از این نظر احساسهای ذهنی هستند که باعث می‌شوند به صورت خاصی مثل عصبانی یا شاد احساس شوند. هیجانها واکنش‌های زیستی هم هستند. آنها پاسخهای بسیج کننده انرژی‌اند که بدن را برای سازگار شدن با هر موقعیتی آماده می‌سازند. هیجانها پدیده ای اجتماعی نیز هستند. مدیریت هیجان در سالمندی
مهارت مدیریت هیجانات فرد، سالمند را قادر می سازد تا هیجان ها را در خود و دیگران تشخیص داده ، نحوه تاثیر آنها را بر رفتار بداند و بتواند واکنش مناسبی به هیجانهای مختلف نشان دهد. مدیریت هیجان در سالمندی
مدیریت هیجان در سالمندی
*منابع در دفتر بنیاد موجود است. مدیریت هیجان در سالمندی
دکتر حمیدرضااشراقی
معاون سلامت بنیاد سالمندی
