توانبخشی در سالمندان
مقدمه: سالمندی دوره ای از زندگی است که تغییرات فیزیولوژیک ناشی از افزایش سن در بدن فرد سالمند وی را نیازمند به دریافت خدمات توانبخشی می کند. توانبخشی در سالمندان مجموعه ای از اقدامات هدفمند بمنظور افزایش توانمندی حرکتی، دست یابی به بالاترین سطح توانایی و عملکرد جسمی و ذهنی در سالمندان است. با توجه به افزایش میانگین سنی و افزایش تعداد افراد سالمند در جامعه ما توانبخشی کمک به افزایش سطح سلامت سالمندان میکند و نقش مهمی در ارتقای سطح سلامت جامعه دارد. توانبخشی در سالمندان
بحث : افزایش سن بطور طبیعی سبب بروز یک سری نقص های عملکردی و فیزیولوژیکی و در اثر آن ها منجر به افزایش احتمال ابتلا به انواع بیماری ها بخصوص بیماری های حرکتی می شود و کاهش توده عضلانی و قدرت عضلات در فرد سالمند وی را در معرض خطر آسیب های جدی تر همچون انواع شکستگی قرار می دهد. سالمندان یکی از قشرهای آسیب پذیر جامعه هستند که در دوران پیری نیازمند توانبخشی می شوند.توانبخشی سالمندان شامل توانبخشی جسمی، توانبخشی گفتاری، توانبخشی شنوایی و بینایی است.
تعریف سالمندی
فردی که بیش از ۶۰ سال سن دارد و به علت عوارض کهولت سن و تغییرات فیزیولوژیک نیاز به مراقبت و توانبخشی دارد. از نظر سنی سه گروه سالمند داریم :
- سالمند جوان (۷5-۶۰) توانبخشی در سالمندان
- سالمند میانسال (۸5-۷5) توانبخشی در سالمندان
- کهنسالان (۸5سال به بالا) توانبخشی در سالمندان
سالمندان از نظر میزان وابستگی به افراد به سه گروه تقسیم می شوند :
- سالمند مستقل توانبخشی در سالمندان
- سالمندان وابسته توانبخشی در سالمندان
- سالمندان نیمه مستقل توانبخشی در سالمندان
توانبخشی در سالمندان
تعریف توانبخشی سالمندی
توانبخشی سالمندی به معنای برگرداندن توانایی ، جایگاه قانونی و اجتماعی سالمند ناتوان به او می باشد. توانبخشی نوتوانی، بازتوانی، بازپروری و بازسازی نیز نام دارد. به مجموعه تدابیر و اقدامات هماهنگ شامل خدمات پزشکی، پیراپزشکی، اقتصادی، اجتماعی و حرفه ای توانبخشی می گویند.
نقش توانبخشی سالمندان برای حفظ و افزایش قدرت عضله و بهبود تعادل اهمیت زیادی داشته و می تواند سطح سلامت جامعه را بهبود بخشیده و نیاز به خدمات درمانی که هزینه های بالایی را چه برای فرد و خانواده وی و چه برای نظام سلامت در پی دارد را کاهش دهد. توانبخشی سالمندان تمرکز بر افزایش کیفیت زندگی سالمند دارد. این علم از علوم پزشکی، اعصاب، روانشناسی و اجتماعی و دیگر رشته ها پزشکی کمک می گیرد. افراد در دوران سالمندی بخش زیادی از انرژی و زمان خود را در مراکز درمانی می گذرانند ، توانبخشی سالمندان یک فرآیند کاملاً پیچیده است و نیاز به مهارت دارد.
اصول توانبخشی در سالمندان:
اصل مهم و اساسی در توانبخشی سالمندان این است که « اگر دست نیست، پا هست. اگر قدرت حرکت نیست، زبان و تفکر هست. اگر حس بینایی نیست، حس شنوایی و لامسه هست. و بالاخره، اگر تندرستی نیست، امید به زندگی هست» توانبخشی قصد امید بخشیدن و آماده کردن فرد (معلول) برای زندگی در جامعه از یکسو، و آماده سازی جامعه برای پذیرش وی به عنوان یک شهروند از سوی دیگر دارد .
انواع توانبخشی در سالمندان:
- توانبخشی جسمی توانبخشی در سالمندان
- توانبخشی ذهنی و روانی توانبخشی در سالمندان
- توانبخشی اجتماعی توانبخشی در سالمندان
نکته مهم : کاهش توده عضلانی و قدرت عضلات در فرد سالمند وی را در معرض خطر آسیب های جدی تر همچون انواع شکستگی قرار می دهد. توانبخشی سالمندان برای بهبود بالانس که هدف اصلی آن جلوگیری از افتادن سالمند است که معمولا با شکستگی همراه است.برای بهبود بالانس از تمرینات تعادلی استفاده می کنیم. توانبخشی در سالمندان
هدف در توانبخشی سالمندان :
هدف توانبخشی در سالمندی عبارت است از درمان ، بهبود و همچنین ارتقاء سطح کارآیی افراد سالمند تا بالاترین حد ممکن، به منظور دستیابی آنان به یک زندگی مستقل و برابر در جامعه می باشد. اهداف توانبخشی سالمندی به شرح زیر است:
- کاهش عوارض دوران سالمندی، افزایش توانایی سالمندان در مقابله با عوارض سالمندی و بهبود بیماری ها و مشکلات سالمندان
- بهبود کیفیت زندگی سالمندان
- تقویت توانمندی های سالمندان بمنظور بهبود عملکرد ذهنی و جسمی آن ها
- افزایش سازگاری اجتماعی و اجتماعی سالمندان در جامعه
- آموزش اصول زندگی بهتر
- پیشگیری از معلولیت و یا جلوگیری از پیشرفت معلولیت
- ارتقاء سطح افکار عمومی نسبت به معلولین و معلولیت
- ارائه تسهیلات و خدمات شهری مناسب جهت استفاده سالمندان
- سعی در خودکفایی سالمند و قادرسازی وی در برخورد با مشکلات
- افزایش آگاهی سالمندان نسبت به توانایی های و محدودیت های جسمی و روانی خویش و تطبیق و هماهنگی این وضعیت با محیط
توانبخشی در سالمندان
چند تعریف :
- تعریف اختلال در توانبخشی : به هرگونه ناهنجاری در زمینه جسمی، روانی و عملکردی یا آناتومی انسان می گویند.
- تعریف نقص در توانبخشی : هرگونه محدودیت در انجام فعالیت هایی که در سطح طبیعی، از هر انسانی انتظار می رود، نقص می گویند.
- تعریف معلولیت در توانبخشی : به آسیب های ناشی از اختلال و کم توانی می گویند که منجر به ایجاد محدودیت و جلوگیری از ایفاء نقش طبیعی فرد در زندگی می گردد.
- تعریف پیشگیری در توانبخشی : اقداماتی که هدفشان جلوگیری از شروع اختلالات جسمی و ذهنی و حسی است.
توانبخشی در سالمندان
سالمندان چه هنگام نیازمند توانبخشی جسمی می شوند؟
سالمندان بتدریج دچار ضعف جسمانی در ابعاد مختلف شده و یا بعد از ابتلا به بیماری و بستری در بیمارستان بدن آنها ضعیف شده و بعد از ترخیص توانایی انجام کارهای روزانه خود را ندارند. سندرم های دوران سالمندی مانند سندرم فرتوتگی، سندرم زمین خوردن، سندرم سرگیجه از جمله رایج ترین عواملی هستند که موجب تضعیف سالمند می شوند.
خدمات تخصصی توانبخشی سالمندان:
1- مراقبت های پزشکی و پرستاری: به منظور کاهش عوارض ناشی از سالمندی، پیشگیری از ابتلا به بیماریهای دوران سالمندی ، درمان بیماریهای موجود.
2- توانبخشی سالمندان: مشتمل بر توانبخشی پزشکی، اجتماعی، حرفه ای و آموزشی: به منظور افزایش توانایی سالمندان در مقابله با عوارض سالمندی، سازگاری بیشتر با محیط ، حفظ حداکثر استقلال سالمند.
الف) توانبخشی پزشکی: خدمات پزشکی ، فیزیوتراپی، کاردرمانی، گفتاردرمانی، بینایی سنجی ، پرستاری، در جهت ارتقاء کیفیت زندگی سالمند به صورت تیمی.
ب) توانبخشی حرفه ای: کشف وتقویت توانمندیهای حرفه ای سالمندان در جهت ارتقاء عملکرد ذهنی و جسمی و اجتماعی آنان
ج) توانبخشی اجتماعی: خدمات مددکاری جهت افزایش سازگاری اجتماعی و حل مشکلات اجتماعی
د) توانبخشی آموزشی: ارائه اصول زندگی سالم برای سالمندان مانند مراقبتهای شخصی، پیشگیری از عوارض سالمندی، پرهیز از رفتارهای پرخطر، تغذیه سالم و هنر درمانی به افراد سالمند و خانواده های آنها
توانبخشی در سالمندان
رشته های توانبخشی شامل موارد زیر هستند:
- فیزیوتراپی
- کاردرمانی
- اپتومتری
- شنوایی سنجی
- گفتار درمانی
- ارتوپدی فنی (اعضای مصنوعی)
توانبخشی در سالمندان
گفتار درمانی در سالمندان:
سالمندانی که دچار سکته مغزی می شوند یا اینکه ابتلا به پارکینسون هستند می توانند از این نوع مداخلات بهره ببرند. سکته مغزی یک اختلال مغزی است که به دنبال آن قسمتی از قشر مخ آسیب می بیند. تواتبخشی گفتاری در افراد سکته مغزی شامل کنترل بلع، جویدن، توانایی قورت دادن و تکلم است.
شنوایی شناسی در سالمندان:
پیرگوشی یکی از رایج ترین اختلالات شنوایی در دوران سالمندی است.تقریبا سی درصد افراد بالای ۶۰ سال درجاتی از افت شنوایی را تجربه می کنند. مقدار افت شنوایی سالمندان که باعث عدم ارتباط آنها با محیط دوروبر خود شود، نیازمند تجویز سمعک است. عدم تجویز سمعک و ناشنوایی در سالمندان باعث بروز بیماری هایی مانند افسردگی و آلزایمر می شود.
توانبخشی در سالمندان
بینایی سنجی در سالمندان:
از آن جایی که بیشتر مشکلات بینایی به خوبی قابل درمان یا اصلاح هستند، لازم است تا حداقل شرایط قابل درمان شناسایی شوند اما در صورت عدم موفقیت در درمان، انجام پروسه های توانبخشی اهمیت پیدا می کند. اگر سالمند قادر به برقراری ارتباط و یا پیروی از دستورات جهت انجام تست بینایی نیست، باید حرکت چشمان او را مشاهده کرد تا دریافت که آیا می تواند حرکات و اشیا را با چشم دنبال کند. از آنجائی که معیارهای متفاوتی جهت تعیین دقت بینایی وجود دارند، می توان از آنها جهت ارزیابی توانایی بینایی مددجو کمک گرفت. انجام عمل توانبخشی زمانی ارزشمند است که بتوان از قدرت بینایی باقی مانده نهایت استفاده را کرد و بازخورد آن را به شکل جبرانی در محیط با استفاده از قدرت حس لامسه و شنوایی مشاهده کرد.
توانبخشی در سالمندان
فیزیوتراپی:
درمان های فیزیوتراپی برای بهبود کارکرد سیستم تنفسی انجام میدهد مانند:کمک به درمان آسم، برونشیت و آمفیزم.فیزیوتراپی کمک به درمان ضربات وارده به سر، سکته مغزی، آسیب های نخاع، پارکینسون، ام اس و یا بازپروری بیمار بعد از جراحی مغز. به منظور کاهش درد های عضلانی یا مفاصل فیزیوتراپیست افراد علی الخصوص سالمندان می تواند از مدالیته های درمانی مانند TENS,US,IR,ICE و Hot pack و یا از روش های دستی بهره ببرد.بی حرکتی در مفاصل منجر به کاهش دامنه حرکتی و یا deformity آنها شود.
برای جلوگیری از کاهش دامنه حرکتی تمام مفاصل به صورت جداگانه و یا به صورت همزمان در دامنه کامل مفصل حرکت داده شوند.این حرکات می توانند به صورت passive و یا active باشد.همچنین قرار دادن سالمند در پوزیشن های صحیح از deformity مفاصل جلوگیری می کند.در صورتی که عضله فعالیتی نداشته باشد مستعد آتروفی است.به این منظور ما باید تمریناتی را طراحی کنیم که سالمند بتواند به طور ارادی همه ی عضلات خود را منقبض کند.
در صورتی که عضلات ضعیف باشند و یا در صورت ابتلا به بیماری هایی که منجر به آتروفی عضلات می شوند استفاده از تحریکات الکتریکی مانند FES و فارادیک هم می تواند مفید باشد. تصحیح gait که بیشتر مربوط می شود به تمرینات و آموزش هایی به منظور بهبود راه رفتن و بالابردن توانبخشی سالمندان .بهبود بالانس که در این حالت هدف اصلی ما جلوگیری از افتادن سالمند است که معمولا با شکستگی همراه است.برای بهبود بالانس از تمرینات تعادلی استفاده می کنیم.بهبود سبک زندگی: فیزیوتراپیست با بررسی فعالیت های روزمره سالمند نقاط ضعف او را پیدا کرده و با تکنیک های مختلف در جهت بهبود فعالیت ها تلاش می کند.
توانبخشی در سالمندان
کاردرمانی :
کار درمانی استفاده از فعالیتهای هدفمند برای جلوگیری از ناتوانی و حفظ سلامتی افراد علی الخصوص سالمندان است که به نوعی دچار آسیب جسمی، ذهنی یا روانی هستند. از نظر انجمن کار درمانی آمریکا کار درمانی عبارت است از استفاده از فعالیتهای هدفمند برای افرادی که در اثر آسیب یا بیماری دچار محدودیت اختلال عملکرد روانی، اجتماعی، رشدی یا اختلالات یادگیری شدهاند، به منظور ایجاد حداکثر استقلال، جلوگیری از ناتوانی و حفظ سلامتی. این حرفه شامل ارزیابی، درمان و مشاوره است.
ارائه خدمات ویژه کاردرمانی شامل: آموزش مهارتهای زندگی روزمره، ایجاد و توسعه مهارتهای درکی، حرکتی و عملکرد یکپارچگی حس، توسعه مهارتهای بازی و پیش حرفهای و تواناییهای اوقات فراغت، طراحی، ساختن یا بکار بردن وسایل کمکی و ارتزها و پروتزها، انتخاب وسایل نظافتی، استفاده از صنایع دستی که بطور ویژه به منظور افزایش عملکرد طرح شده است، توصیف و تفسیر آزمونها مثل ارزیابی قدرت عضلانی، ارزیابی دامنه حرکتی و نیز تطبیق محیط برای فرد معلول میباشد. این خدمات بطور فردی، گروهی و یا در سیستمهای اجتماعی ارائه میگردد.
بطور خلاصه تمامی افرادی که به علت مشکل یا مشکلاتی لازم است تحت درمان گیرند تا به استقلال در عملکردهای مورد نظر برسند تحت این روش درمانی قرار میگیرند. مشکلات این افراد دامنه وسیعی را دربرمیگیرد و میتواند حاصل یک صدمه، یا تصادف باشد یا ناشی از بیماری جسمی، اختلال عاطفی، تعارضات و فشارهای روانی و یا حتی تأخیر در رشد و یا اختلالات مادرزادی. این بیماران به تمام گروههای سنی از نوزادان، کودکان و … تا سالمندان میتوانند تعلق داشته باشند که از دوره کوتاه مدت مراقبت در دوران حاد بیماری تا توانبخشی در دورههای تطابقی طولانی مدت را شامل میشود.
طرح توانبخشی در سالمندان مبتنی برجامعه(CBR):
با توجه به اینکه اجرای برنامه های توانبخشی سالمندان با رویکرد مشارکتی و حضور فعال معلول و خانواده وی در برنامه های توانبخشی و مبتنی برجامعه بودن برنامه ها، اثربخشی آنها را تکمیل می نماید، مشارکت فرد معلول، خانواده و جامعه محلی و ملی یکی از اصول مهم در توانبخشی معلولین می باشد.
همچنین با توجه به نقش مهم و مؤثر آموزش همگانی در تمامی سطوح توانبخشی و افزایش اطلاع رسانی و آگاه سازی فرد معلول، خانواده و جامعه (دولتهای محلی و منطقه ای و ملی و سازمانهای غیردولتی ، متخصصین و…) در درمان و توانبخشی گروههای مختلف معلولین، می توان به این نتیجه دست یافت که دستیابی امل به اهداف والای توانبخشی میسر نیست مگر در سوای اجرای توانبخشی مبتنی بر جامعه که یکی از رویکردهای نوین و در حال اجرا در تمامی برنامه های توانبخشی می باشد
ورزش های مفید در توانبخشی سالمندان
۱- راه رفتن در سالمندان جهت توانبخشی: پیاده روی بهترین ورزش برای توانبخشی سالمندان است. بهتر است سالمندان در هوای آزاد ۲۰ دقیقه با سرعت متوسط قدم بزنند. پیاده روی سبب سرعت بخشیدن جریان خون و تغذیه سلول های مغزی می شود.
۲- ورزش گلف:ورزش خوب و متناسب برای توانبخشی سالمندان است.
۳- یوگا در سالمندان: یوگا باعث نیرو بخشیدن به عضلات و مفاصل و اعصاب و ارگانهای داخلی می شود.از ورزش هایی است که باعث تقویت جسم و روان می گردد.یوگا به فعالیت و حرکت زیاد بدن احتیاج ندارد و نوعی حرکت در حالت سکون است.
۴- شنا در سالمندان: شنا سالمندان در آب گرم لذت بخش است . به دامنه حرکتی مفاصل و طول طبیعی عضلات کمک می کند. شنا در سالمندان گردش خون را بهبود می بخشد.
۵– انجام ورزش های تنفسی : با ورزش های تنفسی، ظرفیت تنفسی سالمند افزایش می یابد و اکسیژن بیشتری وارد ریه ها می شود که به جذب هموگلوبین خون گردیده به سلول ها می رود و در نتیجه سلول ها از اکسیژن و تغذیه کافی بهره مند می گردد
۶- دوچرخه سواری سالمندان: این ورزش برای تمام بدن مفید است.سالمندانی که زانو درد دارند باید از آن اجتناب کنند یا از دوچرخه ثابت استفاده کنند.
۷- ورزش بدنسازی در سالمندان: به کمک برخی از حرکات بدنسازی قدرت و استقامت بدن حفظ می شود.
توانبخشی در سالمندان
دکتر حمیدرضااشراقی
معاون سلامت
بنیاد فرهنگ سالمندی